Položaj žena u Srbiji od Prvog srpskog ustanka do kraja Prvog svetskog rata

Sonja Tatić | 13. januar 2021.

Položaj žena u Srbiji od Prvog srpskog ustanka do kraja Prvog svetskog rata

Doba od izbijanja Prvog srpskog ustanka 1804. godine, pa sve do kraja Prvog svetskog rata 1918. godine, ljudima sa naših prostora donelo je mnogo promena. U svega 114 godina istorije stala je borba ustanika u Prvom i Drugom srpskom ustanku, period vladavine porodica Obrenović i Karađorđević, potom dva srpsko-turska rata, te sticanje samostalnosti koje je doneo Berlinski kongres, a nekoliko godina potom dogodilo se i ubistvo kralja Aleksandra Obrenovića i dolazak porodice Karađorđević na vlast 1903. godine. Tu dešavanjima nije bio kraj. Godine, 1914. Srbija je ušla u Prvi svetski rat. Pored svih borbi koje je narod vodio u ovom periodu, u pozadini vodila se jedna tiha i duga borba žena u Srbiji za njihova prava.

         Narod u Srbiji početkom XIX veka, tačnije, na prostoru Beogradskog pašaluka, bio je izložen svakodnevnim užasima rata, bolesti (od 1813. godine do 1815. godine na tim prostorima harala je kuga), gladi koja je postajala sve jača tokom nerodnih godina. Vekovi provedeni pod turskom vlašću doveli su ne samo do određene privredne i kulturne stagnacije, već i do usvajanja određenih običaja koji do tada nisu postojali u narodu. Dobro je poznato da je sultan imao svoj harem, a po ugledu na njega, i njegovi zvaničnici širom carstva. Po ugledu na njih i bogatiji Srbi imali su svoje hareme. Njihov broj bio je mali, ali su svakako postojali. Žene su u harem dovođene kao roblje ili kao udovice, mada nije isključeno da su ih u isti slali drugi članovi njihove porodice. Odnos prema ženama u društvu bio je takav da je otac (odnosno, muški član porodice) glava domaćinstva i žena mu je u potpunosti bila pokorna. Ovaj patrijahalni odnos nije bio karakterističan samo za naše društvo ovoga doba, već su isti (ili slični) uslovi važili u drugim zemljama. Ženama je tek tridesetih godina XVIII veka bilo dopušteno da uđu u crkvu. Što se tiče odnosa u kući, muškarac je bio gospodar, a žena je prema njemu morala biti pokorna. Tokom jela morala je služiti muža (kao i njegove goste), nije smela jesti sa njima. Kako Nada Božinović navodi u svojoj knjizi, Žensko pitanje u Srbiji u XIX i XX veku, isti običaj morala je da poštuje i kneginja Ljubica, žena kneza Miloša. Tek 1834. godine njoj je dozvoljeno da sedi za stolom sa svojim mužem, ali je pre toga morala da ga posluži jelom i pićem i da ga poljubi u ruku.

         U nešto drugačijem položaju, ako imamo slobodu to da kažemo, bile su žene u Ugarskoj. One su mogle naslediti imovinu i samostalno upravljati njome. Mogle su otvoriti radnju i poslovati. Ukoliko su imale braću, nisu bile u obavezi da se odreknu nasledstva u njihovu korist, a mogle su i prilikom razvoda dobiti  neku vrstu ,,naknade“ za službu svome mužu. Usled velikih prebega Srba zbog ratova sa Turcima, veliki broj porodica naselio se na prostoru tadašnje Ugarske. Na prostoru današnje Vojvodine, Srbi su dobili crkveno-školsku autonomiju, počeli su da se bave trgovinom i zanatstvom, te se vremenom formirao sloj građanske inteligencije. Svoju decu oni školuju na  evropskim univerzitetima, gde ona dolaze u dodir sa liberalnim idejama.  Devojke iz bogatih porodica pohađale su ženske institute, a 1840. godine u Zemunu je otvorena Prva srpska ženska osnovna škola. Upravo su Srbi iz Vojvodine vremenom Srbima u Kneževini doneli novine i običaje iz evropskog načina života. Pod tim se ne podrazumeva samo način odevanja, već i stil života, knjige, i sve ono što do tada nije bilo zastupljeno među narodom koji je vekove proveo  u borbi za svoju slobodu.

Hatišerif iz 1830. godine / Izvor: Portal „Pasaž”

         Sultanovim hatišerifom iz 1830. godine Srbija je stekla pravo da osniva škole, slobodu veroispovesti, da osniva druge ustanove, poput zdravstvenih, i da sama brine o njihovom radu i izdržavanju. Tako je 1830. godine osnovana Velika škola za školovanje činovnika, koja je potom pretvorena u gimnaziju, a 1839. godine osnovan je i Licej za više obrazovanje. Njih još uvek žene nisu mogle pohađati. Šta više, kada su 1835. godine u Kragujevcu počele da se održavaju pozorišne predstave, ženske uloge igrali su muškarci. Tek će nakon nekoliko godina prve glumice zaigrati na pozorišnim daskama. Kako se svakodnevni život kod Srba menjao, tako je sporo dolazilo i do promena u svakodnevnici žena. Ono što se ističe u njihovom životu u ovom periodu kao vid društvenog kontakta sa drugima, jesu posela. Posela predstavljaju ženska okupljanja, najznačajnija su bila posela kod istaknutih ljudi, održavana u njihovim kućama, gde su žene koje su umele da čitaju ili čak koje su razumele neki strani jezik, čitale stranu literaturu različitog sadržaja. Na taj način se podizao kvalitet njihovog života.

         Za položaj žena u Kneževini Srbiji bitan je trenutak donošenja Građanskog zakonika 1844. godine i Zakona o školstvu. Prema Građanskom zakoniku, koji se primenjivao narednih sto godina, žena je ostala pod vlašću muža, odnosno, muž je određivao gde će porodica živeti, raspolagao imovinom samostalno. Žena je bila dužna da  vodi računa o kući i deci i da sluša muža. Prilikom nasleđivanja, muški član imao je prednost, dok su pitanja braka, tačnije, njegovo sklapanje i razvod, potpadali pod crkvena pitanja.

         U velikoj meri prekretnicu po pitanju ženskih prava predstavlja osnivanje Ujedinjene omladine srpske u Novom Sadu 1866. godine. U njihovim redovima bile su i žene, a članovi Ujedinjene omladine srpske (dalje u tekstu skraćeno UOS) smatrali su neophodnim da se žene više emancipuju i ukljuće u društvo, jer je to jedan od najvažnijih načina kojim se može podizati društvena svest naroda. Nastala na idejama nacionalnog oslobođenja, kao i slobode u političkim dešavanjima i napretku celokupnog društva, UOS delovala je u tom pravcu. Međutim, ni u njihovim redovima nije postojalo jedinstveno mišljenje po ovom pitanju. Veoma je zanimljiv podatak koji Neda Božinović navodi u svojoj gore pomenutoj knjizi. Naime, na drugoj skupštini UOS, održanoj u Beogradu 1867. godine, pojedini članovi izneli su predlog da se žene izjednače sa muškim članovima društva. Ovom predlogu se usprotivio Laza Kostić, koji je svoje istupanje branio tvrdnjom je to po prirodi žena nemoguće i da one nikada ne mogu biti ravnopravne sa muškarcima.

         Pored već pomenutog Građanskog zakonika, iste godine donešen je Zakon o školstvu, koji je uredio obrazovanje. Od 1846. godine zakonom je uređeno da žene mogu pohađati osnovnu školu, počev od navršenih šest godina, koja je trajala ukupno šest godina. Prva javna ženska škola osnovana je 1845. godine u Paraćinu, a naredne godine i u Beogradu. Među prvim devojkama koje su je pohađale bile su devojke iz bogatijih porodica. Broj učenica nije bio veliki, ali pri činjenici da je u ovom periodu u Srbiji skoro 90% stanovništva živelo na selima, gde je otvaranje škola nailazilo na dve prepreke, a to su novčane i mentalitet tamošnjih ljudi.  Bez obzira na sve, broj đaka je rastao. Gde god je to bilo moguće i gde su postojala sredstva, ženske škole odvajane su od muških, odnosno, nije dolazilo do mešanja učenika. Za vreme kneza Mihaila Obrenovića donesen je novi Zakon o školstvu koji je smanjio osnovno žensko školovanje sa šest na pet godina.

Srednju školu žene dobijaju osnivanjem trogodišnje Više škole 1863. godine, koja je 1888. godine pretvorena u šestorazrednu. Nažalost, u sukobima koji su se u ovom periodu odigrali na političkoj sceni Srbije, 1894. godine tadašnji ministar prosvete Andra Đorđević zabranio je ženama da nakon završene osnovne škole upišu gimnaziju. Sva nastojanja konzervativnih struja da obrazovanje žena svedu na osnovni nivo koji samo omogućava da budu dobre supruge i majke, nisu urodila plodom. Još 1871. godine Višu školu je kao vanredna učenica upisala Draga Ljočić, prva srpska lekarka. Ona je na predavanja morala da dolazi u pratnji profesora. Što se tiče devojačkih škola u Vojvodini, one su 1874. godine osnovane u Novom Sadu i Pančevu, a naredne, 1875. godine, u Somboru.

         Žene se nisu suočavale sa nepravdom samo prilikom upisa u školu. Veliki problem za njih predstavljalo je zaposlenje u struci nakon završenih škola. Tako se, recimo, Draga Ljočić, po povratku u Srbiju nakon završenih studija medicine, suočava sa zabranom da se bavi privatnom praksom, pod izgovorom da žene ne mogu da služe vojsku, te da je to razlog, iako je Draga odlikovana jer je dobrovoljno učestvovala kao bolničarka u ratovima koje je Srbija vodila sa Turskom. Priliku da polaže stručni ispit dobila je tek na zahtevanje kraljice Natalije, ali čak i sa uspešno položenim ispitom, radila je kasnije kao lekarski pomoćnik. Radila je za manju platu od svojih kolega, bez mogućnosti napredovanja u karijeri i bez prava na penziju. Ali to je nije sprečilo da se tokom svog života bori za prava žena. Tek nakon Prvog svetskog rata lekari i lekarke izjednačeni su u pogledu napredovanja u karijeri. Što se tiče drugih profesija, ni tu situacija nije bila ništa bolja nego u gore pomenutom slučaju. Žene su primale manju platu od svojih muških kolega, nisu imale dovoljno prostora za napredovanje. Borbu za prava radnica započele su članice udruženja Svest tek 1903. godine.

         Nakon izbijanja Prvog svetskog rata, veliki broj žena bio je raspoređen iza prvih linija borbe. Radile su kao bolničarke. Ako nisu bile na bojištu da pruže medicinsku pomoć, onda su brinule o siročadi kojih je u ovim ratnim vremenima bilo mnogo. Neke od njih su, poput Milunke Savić, i same učestvovale u bitkama. Milunka se istakla po svojoj hrabrosti. Učestvovala je ne samo u Velikom ratu, već i u balkanskim ratovima neposredno pre njega. U borbama ranjavana je čak devet puta. Veliku ulogu u organizovanju žena imala su ženska udruženja. Prvo u Srbiji je osnovano u Beogradu 1875. godine, pod jednostavnim i simboličnim nazivom Žensko udruženje, a imalo je čak i svoje novine Domaćica. Svoj najaktivniji period društvo je imalo između dva svetska rata. Pored ovog udruženja, 1899. osnovano je udruženje Knjeginja Ljubica, koje je imalo za zadatak da pomaže škole i crkve pod tuđom vlašću. Među najorganizovanija društva svakako spada Kolo srpskih sestara, osnovano 1903. godine. Pored ovih, postojala su i druga udruženja. Svako od njih dalo je svoj doprinos i opravdalo svoje postojanje. Ona nisu postojala samo radi žena, već celokupnog naroda. Povlačenjem vojske preko Albanije, Srbiju je napustio veliki broj radno sposobnih muškaraca. Njih su na njivama i u radionicama zamenile žene. Veliki broj njih izgubilo je svoje živote usled čestih odmazdi ili su bile odvedene u logor.  Međutim, kraj Velikog rata nije konačno rešio pitanje žena u državi, niti je u potpunosti popravio njihov položaj. Njihova borba za ravnopravnost postala je jača i odlučnija, a ta borba traje do današnjih dana. Pravo glasa žene su dobile 1945. godine u Jugoslaviji, ali ni tu borbi nije bio kraj.

         Ne možemo zaboraviti napore žena da se izbore za svoju ravnopravnost i svoja prava u Srbiji, iako je ova strana istorije često skrajnuta naspram nekih velikih događaja u njenom toku. Ta borba je postojala, a sve njene pojedinosti ne mogu stati u nekoliko pasusa. Ona obuhvata više događaja i zanimljivosti nego što je stalo u ovaj tekst. Ali neka ovaj tekst posluži kao primer da sve težnje i borbe žena imaju temelje u našoj prošlosti. Neka bude polazna tačka onih koji žele nešto više da saznaju, kao i onih koji žele da daju svoj doprinos ovoj borbi.

Izvori

1. Neda Božinović, Žensko pitanje u Srbiji u 19. i 20.veku, Beograd 1996.
2. Milka Jovanović, Nošnje u Srbiji u XIX veku, SANU, Beograd 1979.
3. Jovanka Kecman, Žene Jugoslavije u radničkom pokretu i ženskim organizacijama 1918-1941. Narodna knjiga, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1978.
4. Naslovna fotografija: Restauracija&Konservacija (Facebook stranica)